Kvar signifaj faktoj emfazas la intereson:
- ĉi tiun radikalan ŝanĝon enkondukis demokratie elektita registaro, sen eksteraj instigoj, ekzemple altruditaj kiel kondiĉoj por monprunto;
- du sinsekvaj registaroj aplikis ekonomian teorion al reala komunumo sen la kutima konsidero de la elektokonsekvencoj;
- la programon enkondukis la Laborista Partio, kiu tradicie sekvis socialdemokratian vojon, kaj daŭrigis post 1990 la Nacia Partio, tradicie konservativa, teorie favora al libera merkato, sed fakte intervenema;
- la fundamentoj de la programo - liberaj merkato kaj komercado, limigata registaro, strikta monista programo, labormerkato sen tradiciaj reguloj kaj fiska bremsado - estis laŭsupoze masonitaj surbaze de la racio kaj ĝenerala konsento, kaj nerefuteblaj.
En 1986 ĝi enkondukis aldonvaloran imposton je ĉiuj enlandaj konsumoj, inkluzive de manĝaĵoj, ekskludante nur financajn servojn, transakciojn pri nemoveblaĵoj kaj tre malgrandajn firmojn. Personaj enspezimpostoj kaj impostoj je kompanioj malpliprogresiviĝis kaj reduktiĝis.
La laborist-partia registaro abolis devigan arbitracion de dungodisputoj. Sindikatoj devis kunfandiĝi, kaj marĉandado moviĝis de industriaj al unuopaj entreprenaj interkonsentoj. En 1991 la leĝo pri dungokontraktoj, enkondukita de la Nacia Partio, anstataŭigis la sistemon de naciaj kontraktoj kaj kuna marĉandado per individuaj dungokontraktoj por kaj ŝtataj kaj neŝtataj laboristoj. Ĉiujn laŭleĝajn privilegiojn de sindikatoj ĝi abolis.
En 1992 ŝtata scienca esplorado dissplitiĝis en dek komercajn ŝtatajn institutojn. Tiuj devis postuli la tutan koston de siaj servoj (antaŭe subvenciataj) kaj konkurenci kontraŭ neŝtataj kompanioj kaj universitatoj por enspezi el la fonduso por scienca esplorado, kies kvanton kaj prioritatojn decidis la registaro.
Publikaj hospitaloj fariĝis komercaj entreprenoj kaj nun devas konkurenci kontraŭ privataj. La responson por administri lernejojn devis transpreni konsilantaroj (po unu por ĉiu lernejo) elektitaj de la gepatroj de lernejanoj, ene de la limigoj de ĉiam plu ŝrumpantaj enspezoj. Studentoj en universitatoj kaj aliaj triagradaj lernejoj suferis dekobliĝon de studokostoj dum la regado de la laboristpartia registaro, kaj la nacipartia registaro devigis ilin pagi eĉ pli, ĝis kvaronon de la tuta kosto de sia edukado. Ĉiujare la pagoj pliiĝis, kaj en 1996 studentoj en ĉiuj universitatoj protestis.
Ĉiujare la registaro reduktis la buĝeton. Ĝi reorganizis la administradon, dividante ĉiun ministerion en funkciplenuman unuon kaj konsilantan unuon. Pli kaj pli da konsilaj taskoj estas faritaj de burĝonanta industrio de privataj konsilistoj. La nivelo de helpopagoj al senlaboruloj kaj aliaj malavantaĝuloj reduktiĝis dum la nombro da dependantoj de tiaj helpoj pligrandiĝis. Institucioj por mensmalsanuloj, maljunuloj kaj junuloj fermiĝis, kaj iliaj antaŭaj enloĝantoj devis travivi en la socio. Bonfaraj organizoj devis subteni la homojn antaŭe subtenatajn de la ŝtato. ``Nutraĵbankoj'' disdonis manĝaĵojn al homoj ne povantaj aĉeti sufiĉan manĝaĵon.
Dum la erao de Robert Muldoon [Robt Maldun] (ĉefministro de 1975 ĝis 1984) oni rekonis, ke Nov-Zelando havas grandajn problemojn: netan elmigradon, grandan inflacion, pagobilancan deficiton, malaltan produktivecon kaj kreskantajn ŝuldojn. Senlaboreco kreskis de 0,3 % en 1975 al 4,6 % en 1984. Plibonigoj de tiu erao estis konsento por pli kunlaboraj rilatoj kun Aŭstralio, malstriktiĝantaj reguloj pri importado, kredito, transporto kaj valuta kurzo. Grava disputo okazis pri la grandaj projektoj, kiujn Muldoon lanĉis, pro strategiaj kialoj, speciale por turismo kaj memsufiĉeco en energio. Subvencioj estis ofte uzataj por kuraĝigi investadon en specifaj industrioj, precipe en agrokulturo. En 1982 Muldoon enkondukis leĝon por devigi frostigon de salajroj kaj prezoj. La sindikatoj malsukcese provis rompi la froston, kaj la registaro de Muldoon perdis subtenon de la civitanoj. La heredaĵo de tiu epoko estis fiskaj, inflaciaj, ŝuldaj problemoj kaj tro alta kurzo de la nov-zelanda dolaro2. Tio rezultigis krizon je la tempo de la elekto en 1984, kiun la Nacia Partio, estrata de Muldoon, malgajnis.
Eĉ dum tiu epoko iuj ekonomikistoj kaj aliaj provis puŝi la registaron en la direkto de pli libera merkato. Ekzemple, la prezidanto de la tiama Konsilantaro por Planado, Ian Douglas [Ijn Daglis], opiniis, ke la plej sukcesaj landoj estis tiuj, kiuj adoptis malferman komercadon kaj evitis izolecon kaj protektadon. Sed li ne proponis reiron al la neintervenismo de la 19a jarcento, al senbrida merkata oportunismo. Ĉiam necesas iom da interveno, li diris en 1983, sed ĝi devas esti malpli distordanta kaj pli efika. ``Ekzistas vasta kunsento pri tio, kion ni celas por nia socio. Ni deziras sekurecon, laboron, konstantan pliboniĝon de vivniveloj, la kapablon subteni la malavantaĝulojn en la komunumo kaj kapablon de la popolo ĝui la vivon''.
La plej grava demando estas, ĉu la ŝanĝoj plibonigis aŭ plimalbonigis la situacion. Dum la elektokampanjo en oktobro 1996 multaj voĉoj opiniis, ke la plibonigoj - malpli da reguloj, malalta inflacio, pli bona investado, malpli kosta transportado, pli efikaj ŝtataj entreprenoj - ne kompensas altan senlaborecon (oficiale 9,7 % en 1995), malrapidan postenkreadon, nekreskadon de la ekonomio (3,9 % dum 1985-1993, kompare kun la averaĝo en OEKE de 25,9 %) kaj manko de kreskado en ŝparado, investado, efikeco kaj esplorado 3.
La divido de la ŝarĝo de la ŝanĝoj ne estis egala. La nombro da senlaboruloj atingis maksimumon de 10,3% de la tuta laboristaro en 1992, dum por la maorioj ĝi atingis 25,8 % (kaj eĉ pli en iuj distriktoj). Laŭ la popolnombrado de 1991 40 % de maoriaj kaj pacifikinsulaj viroj 20-59 jaraj estis senlaboraj4.
Malgraŭ la grandaj elspezoj por reklamado de la registaro kaj de la premgrupoj subtenantaj la reformojn, multaj nov-zelandanoj restis malamikaj al la restrukturado. Ĉefaj inter la rezistantoj estis maoriaj grupoj. La Laborista Registaro starigis la tribunalon Waitangi por konsideri argumentojn por kompensi la maljustaĵojn (ekzemple konfiskon de tero) kontraŭ la maorioj ekde 1840 (kiam la brita registaro kaj la maoriaj triboj interkonsentis pri la kondiĉoj por divido de regpovo). Tio donis al la maorioj la eblon procesi por preventi vendadon de tero, antaŭe sia, al la novaj korporacioj kaj aliaj kompanioj. Kompenspagoj ebligis al maoriaj tribaj korporacioj aĉeti entreprenojn, kiuj helpis al ili provizi postenojn al siaj membroj. Ekzemple, ili aĉetis la fiŝkaptadan kompanion ``Sealord'' kaj evoluigis kelkajn firmojn, kiuj sukcesas en turismo.
La rapideco kaj vasteco de la ŝanĝoj estis multe pli ol la atenditaj. Kial ekestis la eksterordinare pezaj sociaj kaj ekonomiaj kostoj? Laŭ ekonomikisto Len Bayliss [Bejls] (``Prosperity Mislaid'', Len Bayliss, 1994, ISBN 1 86956 107 4), la kialoj estas du gravaj eraroj: (1) ne sufiĉe striktaj monaj kaj fiskaj regularoj post la devaluto de 1984, kio kaŭzis grandan inflacion kaj spekulacion; (2) adopti la redukton de inflacio kiel la superĉian (fakte la solan) makroekonomian celon (ekde 1986). La alta konjunkturo en akcioj, kiu komenciĝis en 1983, katastrofe finiĝis ĵus post la baloto en 1987, kaj multaj investantoj kaj bankoj multon perdis. La Banko de Nov-Zelando preskaŭ bankrotis, sed la registaro savis ĝin per granda injekto de mono kaj poste vendis ĝin.
En 1984 la nova registaro de ĉefministro David Longe [Dejvid Lonji] kaj ministro pri financo Roger Douglas komencis ŝanĝojn al ne nur la ekonomio sed ankaŭ al la tuta vivstilo de nov-zelandanoj. Eksministroj Douglas kaj Ruth Richardson [Riĉdsn] travojaĝas la mondon por konvinki aliajn pri la ``ekonomia miraklo'' en Nov-Zelando. Sed ĉu miraklo vere okazis? Se jes, kiu profitas?
La leĝo pri fiska respondeco de 1994 devigas la registaron konservi buĝetan pluson (averaĝe), redukti la publikan ŝuldon kaj stabiligi impostojn. Antaŭ ĉiu parlamenta baloto, la registaro devas publikigi siajn kontojn. Tiun leĝon proponis Ruth Richardson (tiama ministrino pri financo) pro la emo de novaj registaroj diri, ke elektite ili malkovris, ke la financa stato de la lando estas multe pli malbona, ol ili antaŭe kredis, kaj ke ili do devas rezigni pri siaj plej kostaj programoj, aŭ eĉ enkonduki programojn tute kontraŭ tiuj, kiujn ili antaŭe anoncis. Je unu monato antaŭ la baloto de 12a de oktobro 1996, la registaro publikigis la kontojn kaj ĉefministro Jim Bolger [Ĝim Bolĝa] fanfaronis, ke la 1990aj jaroj estas la ``ora jardeko de la 20a jarcento''. Iom malpli grandioze, la ministro pri financo Bill Birch [Brĉ] diris, ke la registaro sekvas ``daŭrigeblan neinflacian vojon de kreskado''. Ilia prognozo estis, ke, se oni reelektos ilin, la registaro atingos pluson de tri miliardoj da NZD, reduktos la publikajn ŝuldojn, kaj atingos historian saldon de havaĵoj super ŝuldoj.
La Rezerva Banko (centra registara banko) respondecas pri la regado de la inflacio kaj laŭleĝe devas certigi, ke la inflacio restu inter 0 kaj 2 %. Foje tiu cifero estis superita, sed tamen la registaro ne maldungis la ĉefon de la banko. Rezulte de ties programo, rentumoj restas altaj (pruntinte monon por aĉeti domon, oni pagas rentume ĉirkaŭ 10 % jare) kaj eksportistoj plendas, ke ili spertas malfacilaĵojn, ĉar la kurzo de la novzelanda dolaro estas tro alta. Altaj rentumoj bridas la investadon kaj la ekonomian kreskadon.
La registaro esperis, ke ĝia sukceso pri la mastrumado de la ekonomio konvinkos civitanojn voĉdoni por la Nacia Partio, sed ili aldone devis konvinki la voĉdonontojn, ke tiuj profitas de la prospero. Ĉiuj opoziciaj partioj provis konvinki tiujn, ke tio ne okazas.
La forigo de limigoj en la financa sektoro kaŭzis batalon por supereco en tiu sfero. La registaro vendis la ŝtate posedatan Bankon de Nov-Zelando en 1992 al aŭstralia banko. Dum 1996 la bankoj Westpac kaj Trust Bank decidis kunfandiĝi. Pro tio multaj laboristoj kaj direktistoj maldungiĝis kaj maldungiĝos. (Ankaŭ la plipopulariĝo de elektronika monpagado kaj ``komizaŭtomatoj'' rezultis en malpligrandiĝo de la nombro de homaj komizoj. La bankoj en Nov-Zelando estas tre evoluigitaj tiurilate.)
Membroj de la konsilantaro de la universitato kondamnis la programon de la registaro por triagrada edukado. Ili postulis, ke la registaro rekonsideru sian programon pri studentaj kotizoj, stipendioj kaj pruntoj. La studentoj, kiuj bezonas monon, povas pruntepreni ĝin kaj devos repagi ĝin estonte, kiam ili havos postenon. La kostoj por iuj kursoj (ekzemple dentkuracado) estas tre altaj, kaj do studintoj bezonos multajn jarojn por repagi la ŝuldojn. La konsilantoj atentigis pri la graveco de la triagrada edukado por protekti la estontan ekonomian kaj la socian bonfarton. En 1996 nur kvarono de la studentoj en la dentkuraca fako estis nov-zelandanoj, ĉar la plejmulto ne povas toleri la kostojn. La ceteraj estas riĉuloj el aliaj landoj.
Asocioj de studentoj publikigis sian manifeston, nomitan ``Vizio de Terciara Edukado'' (VOTE). La manifesto rekomendas, ke la registaro elspezu 785 milionojn da Dolaroj en 1997 por evoluigi tute publike monprovizitan terciaran sistemon. Ĝi proponas la laŭgradan aboladon de kotizoj por instruado, restarigon de stipendioj sen rimedokontroloj bazitaj sur la enspezoj de gepatroj, pli grandajn financajn rimedojn, pluajn rimedojn por studentoj kun handikapoj aŭ dependantoj, pli bonan instruadan kvaliton kaj rimedojn por apliki laŭ propra respondeco.
La Alianco (politika partiaro) subtenas la manifeston, kiun laŭ ĝi estas ``esence la programo de la Alianco''. Porparolanto de la Alianco diris, ke la proponoj de VOTE kostus malpli ol la reduktoj en 1996 de la enspezimpostoj.
Pro la pli grandaj kostoj de edukado, malpli da studentoj registriĝis. La Politekniko en Wellington nuligis kursojn por 1997, ĉar ne sufiĉaj studontoj signifas malpli da mono ricevota kaj de la registaro kaj de studentoj mem. La registaro pagas proksimume unu milionon da novzelandaj dolaroj por ĉiu cento da studentoj. Pro la reduktotaj financoj la politekniko devas nuligi la malplej popularajn kursojn kaj malpliigi la nombron de instruistoj.
Sed kiel mezuri sukceson? Se oni difinas ĝin laŭ pozitivaj ekonomiaj indikoj, konsideru: inter 1985 kaj 1992 ekonomia kresko en la OEKE estis meze 20 %; la ekonomio de Nov-Zelando ŝrumpis je 1 %. Inflacio averaĝis 9 %, sed finfine reduktiĝis. Senlaboreco kreskis al senprecedentaj niveloj, homoj formigris, rentoj plialtiĝis, eksterlandaj ŝuldoj kvarobliĝis. Investoj duoniĝis, kaj elspezoj por esplorado kaj evoluigado falis al duono de la averaĝo de OEKE.
Bedaŭrinde por la Laborista Partio la eksperimento ne sukcesis en la unuaj ses jaroj, kaj la falego de la borso en 1987 ankaŭ kontribuis al ĝia balota malsukceso. La Nacia Partio transprenis la eksperimenton en 1990, tuj reduktis la buĝeton kaj reformis la labormerkaton per ĝia leĝo pri dungokontraktoj. Tio kaŭzis eĉ pli profundan depresion. Laŭ OEKE, vere enlanda elspezado reduktiĝis je 6,6 % en 1991, ŝtataj elspezoj falis je 27 % kaj neŝtataj je 13 %. Nur en 1994 la nacia registaro konstatis, ke la ekonomio resaniĝas. Multaj ne kredis tion kaj asertis, ke nur la elito ricevas la profiton de dek jaroj da doloro kaj plimalboniĝantaj vivniveloj. Objektive: inflacio inter 0,5 kaj 1,5 %, malpli altaj rentumoj (6 %), signifa kresko de malneta enlanda produkto (5 %), rekordaj enspezoj por eksportoj, kresko en la nombro de laborlokoj (3,9 %), daŭra komerca konfido, reduktita registara elspezo (de 39,3 % en 1991/92 al 34,8 % en 1994/95), atendita buĝeta pluso kaj promesoj de estontaj reduktoj de enspezimpostoj. Aliflanke la registaro ignoris la sociajn, politikajn kaj homajn kostojn de la nova ordo.
La civitanoj ĉesis fidi je politikistoj pro ties mensogoj kaj la opinio de la publiko devigis la registaron aranĝi referendumon pri la elektosistemo. El tio venis proporcia reprezentado ekde la elekto de oktobro 1996. Iuj diris, ke tio estas por puni la politikistojn, devigante ilin kunlabori inter partioj, el kiuj neniu povos regi sen koalicio aŭ kunlaborado kun aliaj partioj. La membraro de la du grandaj partioj ŝrumpis al okono de antaŭaj niveloj, kaj kelkaj novaj partioj kreiĝis. La tradicia parto de la Laborista Partio fine regajnis la stirilon de la partio, kaj la monistoj eksiĝis. Douglas kaj Prebble [Prebl] formis novan dekstreman partion, la Asocion de Konsumantoj kaj Impostpagantoj, por daŭrigi la laboron, kiun ili konsideras nefinita. Tamen Douglas decidis ne plu konkuri pri loko en la parlamento. La novaj partioj Alianco kaj Nov-Zelando Unuavice kontraŭas la vendadon de havaĵoj, precipe teron, al eksterlandanoj kaj la hipokritecon de la du malnovaj partioj. Ili deziras, ke la Rezerva Banko celu krom stabilajn prezojn ankaŭ socian evoluigadon kaj forigon de senlaboreco. Ili volas amendi la leĝon pri dungokontraktoj por redoni al laboristoj la rajton kolektive marĉandi, plidemokratiigi la decidojn pri la ekonomio kaj la regadon de hospitaloj kaj aliaj servoj.
Dum la dekdu jaroj de 1984 al 1996 la registaroj provis konvinki la publikon, ke mankis vera alternativo al la vojo, kiun ili sekvis. Novaĵistoj kaj komentistoj ĝenerale akceptis tiun argumenton. Tamen iuj ekonomikistoj daŭre provis prezenti aliajn ideojn, ĝenerale ignoritajn. Len Bayliss [Bejlis] (antaŭe ekonomikisto por la Banko de Nov-Zelando kaj antaŭa konsilisto por la ĉefministro) opinias, ke la daŭra malbona ekonomio de Nov-Zelando, dum ĝi parte reflektas eksterajn cirkonstancojn, rezultas ĉefe el sinsekvo da malbonaj ekonomiaj decidoj fare de la ``reganta elito'', kaj antaŭ, kaj post 1984. Li citas mankon de ekonomia strategio, mankon de kleriga strategio, ekscesan protektadon de industrio antaŭ 1987, netoleradon de eĉ malmulta senlaboreco (antaŭ 1984), la emon de registaroj tro enplektiĝi en la ekonomio, nesufiĉajn investojn en esplorado; kaj post 1984 misfarojn rilate la valuton, kiuj kaŭzis grandan inflacion, misfarojn kontraŭ inflacio, kiuj kaŭzis la borsokraŝon en 1987, misgvidadon de restrukturado de la ekonomio, nekonkurencan (tro altan) valuton. Restantaj problemoj estas malaltaj niveloj de ŝparado, investado, esplorado kaj kreado de laborlokoj. Li ankaŭ mencias la daŭran demoralizantan reorganizadon de ŝtataj kaj neŝtataj entreprenoj. Iuj homoj plurfoje maldungiĝis.
Realaj enspezoj por la plejmulto restis konstantaj aŭ falis, dum la enspezoj de riĉuloj pligrandiĝis. Tio estis parte ĉar la registaro pagis grandegajn salajrojn al la ĉefoj de la reorganizitaj entreprenoj, kaj parte ĉar multaj laboristoj devis labori pli longe por gajni ofte malpli grandajn salajrojn.
John Colinge [Ĝon Kolinĝ], prezidanto de la Nacia Partio, diris en 1992, ke ``ni ne povas atendi, ke tiuj sen laborloko kaj sen espero subtenu socion, kiu misfunkciis por ili''. Multaj atendas protestojn, eĉ ribelon. Ĝis 1996 tio ne okazis, sed pro la suferado de la malriĉuloj, la nombro da perfortaj krimoj pliiĝis je 50 % inter 1982 kaj 1991. La nombro da memmortigoj ege pligrandiĝis (je 288 % por viroj). En 1990 Nov-Zelando havis la plej grandan proporcion de memmortigoj por junaj virinoj kaj la trie plej alta por junaj viroj.
Donald ROGERS
1. ĜKDK: Ĝenerala Konvencio pri Dogano kaj Komerco (angle:
General Agreement on Tariffs and Trade, GATT de
1947. Ekde 1995 ĝin postsekvas MOK (Monda Organizaĵo pri Komerco,
angle World Trade Organization. Sidejo: Ĝenevo.
2. Nun 1 novzelanda dolaro (NZD) proksime egalas 1 nederlandan
guldenon.
3. OEKE: Organizaĵo por Ekonomia Kunlaboro kaj Evoluigo (angle:
Organization for Economic Cooperation and Development,
OECD).
4. Maorioj: anoj de la indiĝena gento vivanta en Nov-Zelando.