Libroj

Valora pripensindaĵaro

Kio estas kulturo, kaj kiel ĝi rilatas al lingvo? La respondoj al tiuj demandoj estas kaj kompleksaj kaj tre variaj. Laŭ iuj personoj kulturo kaj lingvo estas tiom kunligitaj, ke tute ne eblas apartigi ilin. Laŭ aliaj personoj la ligo inter ili estas tre malforta, eĉ mankanta. Laŭ iuj personoj la kulturo determinas la lingvon, kaj inverse: la lingvo determinas la kulturon. Laŭ aliaj personoj la kulturo manifestiĝas nur per la kromsignifoj de specifaj vortoj; per historiaj aŭ religiaj kuntekstoj, specifaj al unu grupo. Ofte estas dirite, ke por franco la vorto „dio” signifas la teologion de la romkatolika eklezio; kaj „ateisto” signifas personon, kiu malakceptas la romkatolikan teologion. Pro tio franclingvaj verkistoj, nomantaj sin „ateistoj”, ofte estas tre teologiplenaj, laŭ personoj el aliaj kulturoj.

Tiu specifa ekzemplo ne aperas en la ĉi-koncerna simpozio. Tamen, ja emfazata tre ofte en la artikoloj estas la vidpunkto, ke uzo de specifa lingvo neeviteble kuntrenas la tutan vidpunktaron de la indiĝenaj parolantoj de tiu lingvo. Plej ofte, kaj plej krude, estas asertate, ke kiam la angla estas uzata de neindiĝena parolanto de la angla, ĝi esprimas la tutan usonan kulturon, kaj mankas la origina kulturo de la parolanto. Eĉ ke dulingvulo pensas unumaniere en unu el siaj lingvoj kaj alie en la alia.

Ĉu efektive estas tiel? Kaj, se jes, kial Esperanto ne spertus la saman fenomenon? Oni diras, ke Esperanto estas interkultura, aŭ egale neindiĝena por ĉiu. Aliaj komentas, tamen, ke tio estas nur parte vera: Esperanto estas plene produkto de la hindeŭropa lingvogrupo, kaj azianoj trovas ĝin tre eŭropeca. Kaj se Esperanto fariĝos ĝenerale la dua lingvo de ĉiuj homoj, ĉu ja sekvos, ke la „merkataj potencoj” iel diferencos per sia konceptaro de la nunaj? Ĉu la „koka-kola-kulturo” ekŝanĝiĝos, se la usonaj kultur-imperiistoj esprimos sin per Esperanto anstataŭ per la angla? La esperantistaro nuntempe estas sufiĉe malgranda, por povi (plejparte) toleri kulturajn diferencojn de la kunkomunikantoj. Kaj, kiel kelkaj aŭtoroj emfazas, toleras ambiguecon en la parolaĵoj de aliaj personoj kaj en siaj propraj diraĵoj (kiam ili ne konas la precizajn vortojn por esprimi certan koncepton).

Tute alia afero estas la facileco aŭ malfacileco de la angla lingvo aŭ de Esperanto. Estas rimarkite, ke multaj esprimoj, bone konataj en Esperanto, efektive estas komunaj al la plejparto de la eŭroplingvanoj, sed ne nepre al la ekstereŭroplingvanoj. Estas dezirindege, ke iu(j) aziano(j), prefere azianoj, kiuj ne konas alian eŭropan lingvon ol Esperanton, kompilu liston de tiaj esprimoj.

Eble pli grave estas, ke nek la anglan, nek Esperanton kapablas plene prononci multaj personoj en Eŭropo, nek en Azio (kaj sendube ankaŭ en Afriko; kaj, kompreneble, Latin-Ameriko). Ĝis kiom eblas toleri prononcodiferencojn rilate al la literoj „l” kaj „r”? Kiom da vortoj distingiĝas nur per sia utiligo de „l” kaj ne „r”, aŭ inverse, en la sama silaba pozicio? Kiuj estas tiuj vortoj? La literoj „b” kaj „v” kaj „p” kaj „f” prezentas similan problemon, unu aŭ pli el tiuj fonemoj mankas en diversaj ĉeflingvoj de la mondo.

Ankaŭ la esperantaj vokaloj prezentas problemojn jam inter eŭropanoj. Por „indiĝenaj” anglalingvanoj, la skribita vokalo „a” en la angla vorto „tomato” estas aŭ la esperantlingva „a” aŭ la esperantlingva „ej”; temas pri du alofonoj de unusola fonemo. Sekve, oni kutimas al la du prononcoj de la vorto „tomato”: tomato/tomejto. Plian problemon prezentas la triopigo de la alofonoj, ĉar por „indiĝenaj” anglalingvanoj ankaŭ la vokalo, aŭdata de la plej multaj eŭropanoj kiel „e”, estas alofono de „a” kaj „ej”. Tamen „indiĝenaj” anglalingvanoj zorge distingas inter „sat” (sidis) kaj „set” (metis), kiuj, ŝajne, por la plej multaj eŭropanoj ambaŭ aŭdiĝas same. Tio ne estas problemo nur de la angla lingvo, ĉar „indiĝenaj” anglalingvanoj, parolante Esperanton, en sia prononcado ankaŭ interkonfuzas tiujn vokalojn/fonemojn/alofonojn. La indulgemo de esperantistoj rilate al prononcodiferencoj tre rapide malaperus, se ĝi kaŭzus miskomprenojn, kio neeviteble okazus, se ĉiuj homoj uzus Esperanton kiel duan lingvon, interkulturan. La prononcoproblemoj de Esperanto por diversaj popoloj estas menciitaj plurfoje en la artikoloj en la simpozio, sed neniu solvo por tiu problemo estas diskutita.

Tute alia aspekto de la kulturo/lingvo-diskuto estas la problemoj de tradukado/interpretado. Tradukado rilatas al la perskriba transdono en unu lingvo (la cellingvo) de teksto, skribita en alia lingvo (la fontolingvo). Interpretado estas la parola transdono de parolata diraĵaro, esprimita en unu lingvo, per alia lingvo. En la praktiko la du artoj estas tre apartaj. La tradukanto kutime povas labori nerapide, povas konsulti leksikonojn, aliajn personojn, eĉ demandi al la verkinto pri ties intencitaj aludoj aŭ esprimsignifoj. Interpretanto, en la praktiko, devas tuj rediri per unu lingvo tion, kio estis ĵus dirita per alia lingvo. La interpretanto devas tuj redoni parole, ne povas konsulti iun ajn, devas aŭskulti novan parolaĵon en la fontolingvo, samtempe dirante la ĵusan parolaĵon en la cellingvo. Komuna al ambaŭ, kaj tradukantoj kaj interpretantoj, estas la bezono kompreni eĉ tre teknikajn konceptojn kaj terminojn, diratajn de la fontolingvulo, kaj ilin esprimi egale teknike kaj termine, ĝuste, en la cellingvo. En la praktiko tio ne estas farebla. La scio kaj kapablo de ĉiu homo estas limigitaj, neniu homo mastras la tutajn teknologion kaj terminaron eĉ en unu lingvo, neniel en du aŭ pli da ili. Tiu problemo ekzistas; negrave, ĉu temas pri etna lingvo, ĉu pri Esperanto.

Kelkaj aŭtoroj en la simpozio pritraktas la problemon de la uzado de pluraj lingvoj en unu lando. Aliaj pritraktas iom esoterajn teoriojn lingvistikajn. Kelkaj brile pritraktas sian temon, klere kaj klare; aliaj tro kurte (neniuj tro longe!) por fari pli ol skemeton.

Entute, ĉi tiu estas libro, kiu vekas la bezonon trovi solvojn, pli ol prezentas solvojn. Do ĝi estas ne por la superentuziasma propagandisto de Esperanto, sed por la pensemulo. Valora pripensindaĵaro.

Symposium on Communication Across Cultural Boundaries/Simpozio pri interkultura komunikado, 2003-08-02-03. Christer Kiselman (red.) Eld. Kava-Pech, Dobřichovice, 2005. 157 paĝoj gluitaj. ISBN 80-85853-82-5.

Por mendi, vi krozu al la Retbutiko.