Lingvo

ESEO

La okcitana lingvo

Unue, mi ne estas fakulo pri tiu ĉi temo. Mi prezentos ion sed mi jam forgesis multe. Mi devis simpligi, ĉar mi ne volas tedi vin tro multe. Pri tio mi bedaŭras. Devas mi tuj difini kelkajn insidajn vortojn. Tio estas preskaŭ deviga.

Laŭ la politika pensmaniero lingvo estas lingvoformo de unu ŝtato aŭ lingvoformo agnoskita de tiu ŝtato. Tiusence la nederlanda estas lingvo, samnivela al la germana. Samtempe Plattdeutsch (malaltgermana), varianto de la nederlanda sed en Germanio, estus dialekto germana.

Laŭ la pensmaniero de la plimulto de la lingvistoj la lingvo estas esprimmanieroj, kiuj ebligas interkompreniĝon, post iom da adaptiĝa tempo. Aldone, plaĉas al multaj krei difinon propran. Estas nenio pli universala ol la ŝovinismo. Samtipajn problemojn havas ni, pri la difino de la vorto „dialekto”.

Revenu ni al la okcitana lingvo. Ĝia natura areo kovras trionon de Francio, ankaŭ parton de la itala Piemonto kaj kelkajn valojn nord-hispanajn. Kelkaj personoj aldonas la Katalunajn Landojn.

Tri grandaj dialektoj

La okcitana havas tri grandajn dialektojn, la sud-okcitanan, kun la langvedoka kaj la provenca, la gaskonan kaj la nord-okcitanan kun Limoĝio, Aŭvernjo ĝis Piemonto. Tie oni ŝuŝas: Praktike, sud-okcitanaj vortoj kiel „cantar” [kantá] (kanti) iĝas „chantar” [ĉantá aŭ cantá].

Menciindas ankaŭ la t.n. Lun-arko, kie intermiksiĝas la franca kaj okcitana lingvoj. Kun 80 % da komuna vortprovizo inter la diversaj dialektoj, oni konsideras ilin kiel unusolan lingvon.

Antaŭe oni diris al mi: ĉe mi oni parolas „dialektaĉeton” (france: (patois)), nekompreneblan eĉ mallongdistance. Tamen, jam tiuepoke, mia avo diris, ke en Avinjono li parolis la limoĝan kaj oni respondis al li en la provenca dialekto. Poste, multaj similaĵoj: piemontano en norda Limoĝio, limoĝano en Gaskonio, aŭvernjano en Barcelono ktp. Historio, pri kiu oni rajtus fieri. Subtilaj literaturo kaj muziko. Ĝi revoluciigis la tuteŭropan pensadon kaj estetikon, kaj influis la tutan okcidentan Eŭropon dum pli ol 200 jaroj inter la 11a kaj 14a jarcentoj. Tiu literaturo pludaŭris bone-nebone ĝis hodiaŭ.

En la mezepoko ĝi spegulis originalan civilizacion kun sento pri egalrajteco, preskaŭ egaleco, preskaŭ demokratio. Merito kaj spirito agnoskitaj antaŭ la socia nivelo. Pluvivado de la romia juro kiu garantiis liberecojn.

La trubadoro estas kreinto, kiu malmulte interesiĝis pri religio. Li (aŭ ŝi!) estas funde laika, alidire la verkoj estas eksterreligiaj, la ĉefa temo estante la gehoma amo. Ĉu vi divenas al kiu tio ne plaĉis tiuepoke? Sed rezultas, ke la virino estis promociita en la socio.

Al mi oni ne antaŭe parolis pri tiaĵoj. Komence mi eĉ ne kredis pri tio. Estis diraĵoj de aktivuloj okcitanismaj iom menslimigitaj. Ĝis kiam mi legis la samon, en libro en la portugala, por portugaloj, pri la originoj de ilia lingvo kaj literaturo. La portugala ekskribiĝis laŭ la samaj principoj kiel la tiuepoka kultura lingvo. Oni daŭre rimarkas parencecon kun la okcitana. Tiu skribsistemo estas daŭre uzata en Okcitanio. Ĝi mildigas la dialektajn malsamecojn.

Ĉu vi konas la aŭstralian anglan, la argentinan hispanan, la brazilan portugalan?

Neniu parolas pri „patois” en Bonaero. Tamen la „ll” prononciĝas „ŝ”, la „y” aŭdiĝas kiel „ĵ”. Anstataŭ la madrida „metro” oni diras „subte”, mallongiĝon de „subterráneo”, subtera trajno; „remolque”, remorko, estas „acoplado”, kuplitaĵo. Oni facile adaptiĝas.

Tiu malkovro rilate al la okcitana estis por mi grava momento. De tiam mi dubas pri preskaŭ ĉio. Tute ne estas malgaja afero! Tamen mi hodiaŭ nur relative fidas al la personoj, kiuj formis mian personecon, kaj al la personoj, kiuj informas min.

En la prihistoria libro de mia filo oni povis legi nur: „La norda kaj la suda partoj de Francio parolis du lingvojn (ne menciitajn). Je la nordo estis la ‚truvatoroj’ (france: trouvéres [truvér]), je la sudo la ‚trubaduroj’ (france: troubadours [trubadú]).” Nenion pli. Nigra truo!

Sekve, multaj el la fakuloj pri la antikva okcitana estas eksterlandanoj. La ĉefa vortaro al la franca estas verkita de germano.

Kulturŝoko

Ĉu vi scias, kio estas kulturŝoko? Ŝoko signifas ion. Estas kiel pugnofrapo pro kiu oni restas kapturniĝante.

Mi sentis tion plurfoje en similaj okazoj. Post relative longtempa lernado de lingvo, post sufiĉe da legado kaj da interparolo kun la koncernaj landanoj. Estis ĉiam ripozmomento. Estis ĉiam sur publika vojo, rigardante la preterpasantojn. Mi ekkonsciis pri la kulturdiferenco, pri la malsama komprenado de la mondo, kiun mi antaŭe ne imagis.

Bum!

Escepto: Ĉinio. Mi ne lernis la ĉinan. Sed la pensmaniero estas tiel malsama!

Mi imagas, ke komprenante la lingvon eble daŭre turniĝus mia kapo.

Nu, bone!

Precize la samon sentis mi en loko, kie mi tute ne povis antaŭpensi ion similan. Estis antaŭ mia domo, en la departemento Corrèze (okcitane: Corresa), rigardante preterpasantajn vilaĝanojn, kiujn mi de ĉiam konis, post kelkaj jaroj da intereso pri ilia lingvo, post ol paroli kun ili pri temoj kiuj vere interesis ilin, preter la antaŭfaritaj frazoj, en lernita franca lingvo.

Tio, kion mi volis diri estas: paroli lingvon tute ne nur signifas, ke oni povas diri „sidilon” laŭ du aŭ kvin diversaj manieroj. Alidire, tio ne ebligas nur praktikan komprenon, sed eblas malkovri aliajn komprenmanierojn.

Pri suno kaj luno: Kiam germano diras „sunino” kaj „virluno”, la tuta perceptado de la mondo aliiĝas (estas male en la latinidaj lingvoj: „virsuno”, „lunino”).

Alilandano lernante la francan, enkapigante ekzemple la vorton „laïcité” (laikeco), samtempe malkovras la signifon. Ĉe li, estas ĝenerale tradukita kiel „toleremo” aŭ „sekularigo”. Eĉ en PIV, ĝi estas malbone tradukita.

Al la franca lingvo plaĉas la abstrakteco. Verŝajne tio fontas en la originaj altklasaj medioj kun relative malmultaj materialaj problemoj, kiuj trudis ĝin. Tio estas kvalito, sed ankaŭ kreas malfacilaĵojn.

La okcitana lingvo, pere de sufiksoj, ofte samtempe diminutivaj kaj plifortigaj, pli bone reflektas la homajn sentojn, ĉu pozitivajn, ĉu aĉigajn. Kiam oni ekzemple parolas pri „Piaron” [piorú], eĉ „Piaronet” [pioruné], oni ne nur parolas pri Petro, kiu estas malgranda, sed oni parolas ankaŭ pri amata/amegata Peĉjo.

Kiu ne aŭdis en Aŭvernjo la okcitandevenan verboformon „Je l'ai eu fait” (el „z'ai gut fach”, mi iam faris tion)?. Nedifinita pasinta tempo, duoble kompleksa, kiu mankas en la franca al tiuj, kiuj kutimas uzi ĝin.

Elvokoj malantaŭ vortoj

Kaj la kromsignifoj, konotacioj? Du vortoj, objektive samsencaj, sed perceptitaj malsame. Por francoj manĝi estas gastronomio, komuna plezuro, amikoj, familio, samideanoj, zamenhofa tago. Por norvego tio estas bagatelo, malŝparita tempo. Kiel li povus kompreni la verkiston Rabelais?

Difinita socio kreas lingvon, kiu poste helpas pludaŭrigi kelkajn partikularaĵojn pro propraj kvalitoj kaj pere de la kulturo kiun ĝi disvastigas.

Tion klarigis antaŭ nelonge juda verkisto rilate al la hebrea. Li pitoreske diris: „Legi la Biblion tra tradukaĵo, estas same kiel kisi la patrinon tra naztuko”.

Ĉi tiu aŭtoro, Benjamin Gross, skribis ankaŭ pri la traduko de la Biblio komence de nia erao: „La uzo de vortprovizo veninta el tute malsama pensmondo ol la hebrea mondo ne povis ne distordi la konceptojn, kaj influi la ŝanĝojn de enhavsignifoj. Tiuj diferencoj, subtilaj aŭ drastaj, ne estas neŭtralaj: ili enhavas historiajn aludojn kontrastajn, espermesaĝojn kontraŭajn kaj generas signifkarakterizojn kaj identecojn discelajn”.

Malsamaj humuroj

Ĉi-kampe estas grava problemo. Ĉie! Oni tute ne traduku aŭvernjan amuzaĵon. Oni povas krei malakceptadon, malestimon. La lingva nivelo estas malsama. La kromsignifoj estas malsamaj. Mi vere pensas, ke la lingva bunteco estas ja rimedo kontraŭ la nuna tendenco al ununura pensmaniero. Tio estas ankaŭ fonto de eltrovoj, de granda miro.

Mi retroiras iomete por citi tekstetojn de la svisa lingvisto Claude Piron: „Kiam oni komparas la francan kaj la anglan, oni konstatas, ke la unua aludas kie la dua eksplicitigas, kaj niaj transmaraj najbaroj uzas priskribeblajn, sensorajn vortojn el la ĉiutaga lingvo, samloke kie ni uzas abstraktajn precizdifinajn, sciencaspektajn esprimojn.(...) La anglosaksa sistemo estas praktika rilate al la memoro, sed faciligas miskomprenojn.(...) La angla konfidegas la kuntekston. La franca ete.”

Vole nevole, la lernado de la angla kondukas al prioritata intereso pri la nord-amerika kulturo kaj ideologio, kaj iom post iom ĝin persone alpreni.

Parola kulturo

Eble vi havas specialan intereson pri filozofio. Tiuokase mi bedaŭrinde senrevigos vin. Kiam mi multe legis en la okcitana, mi ne apartigis tiun legkampon. Mi tamen antaŭ nelonge relegis ion pri la mito de la dulingveco. Sed, ne bone memoras mi pri la aliaĵoj.

Kontraŭe, mi renkontis personojn, kiuj iam mallonge studis en lernejo, sed kun bona rezonkapablo. Ili pensis surbaze de mensreferencoj tute aliaj ol la niaj. Malsama vidmaniero pri la mondo kaj la socio. Nur unu problemon havas ili: ili foje „reinventas la radon”. Tion ankaŭ mi eble faras ĉi tie.

Rilate al la provinco Limoĝio, la penso iom apartiĝas el la judkristana. Egaleco kaj solidareco estas gravaj ideoj. La katolika religio apenaŭ ekzistas. La pastro kaj la sakristiano estas ŝerculoj. Oni trovas ion similan en kelkaj regionoj de Aŭvernjo kaj de Burbonio.

Mi praktike malkovris, ke oni povas havi iom da kulturo ekster la legado.

La kulturaĵoj, kiujn oni hodiaŭ daŭre povas kolekti estas ĉefe humuraĵoj, porinfanaj rakontoj kaj tedaj kantoj. Tio estas kio laste restas.

Antaŭe rakontoj, kantoj, reflektis la tutan vivon: heroaj, komikaj, kontraŭklerikalaj, primokaj, erotikaj ktp. Vera plezuro. Kaj oni longdistance piediris por ilin aŭdi. La tiel nomataj „folkloraj grupoj” nur aŭdigas senfortan elektadon.

Ĉi-foje mi limigos miajn parolojn je Limoĝio, pro tio ke mi pli funde studis ĝian okcitanan kulturon. Tiu parola kulturo reflektis originalan societon, pri kio mi antaŭe ne konsciis, eĉ se mi jam konis kelkajn elementojn pri mia naskiĝregioneto. Ankaŭ tio estis malkovro. Kamparana socio, de longe samrajtiga, kolektiva, (grandaj komunaj terenoj, malgrandaj individuaj), nereligia, eĉ se oni devis reteni sin rilate al la paroĥestroj kaj la burĝoj terposedaj. Oftega interkonsento kun la kastelestroj ne tro orhavantaj. Mi rimarkas antaŭromiajn radikojn kaj ligilojn kun kelkaj moralaj valoroj de la trubaduroj, ne forgesante, ke la unuaj trubaduroj estis limoĝiaj.

Hodiaŭ plaĉus al mi povi interesiĝi pri alia parola kulturo, eble afrika aŭ anda.

Neebla dulingveco

Pri io alia mi delonge profunde konsciis. Estas la neeblo de la dulingveco en unu homgrupo.

Dulingveco. Ĉu ne? Alia vorto komprenata diversmaniere. Ni vidos! Mi ne konas, ankaŭ ne aŭdis pri dulingva homgrupo dum pli ol tri generacioj, preskaŭ unu jarcento. Bedaŭrindege, disvastigita dulingveco estas nur etapo inter du unulingvecoj. Laŭ la vigleco de la du lingvoj, unu anstataŭas la alian, aŭ ili diversnivele miksiĝas. Azio, Ameriko, Eŭropo. Ĉie en la mondo, la meĥanismoj samas. Individuoj, eĉ konsciaj, malmultege povas kontraŭfari.

Mi rimarkis en Aŭvernjo kaj Limoĝio tion, kion mi povis aŭdi kaj legi.

1a etapo: trudo de nova lingvo pere de politika aŭ ekonomia potenco. Valorigado, de la ideo de dulingveco, kiu ofte fariĝas mito. Kulpigado de la neregantoj de la nova lingvo. Alidire, ili kulpas pro nekono.

Antaŭ jarcento en Aŭvernjo preskaŭ neniu estis denaska franclingvano. Tamen francaj vortoj kaj esprimoj ekeniris. Specifeco franca: oni ne parolas pri dulingveco. Oni trudis la komplekson de la „patois”. Verdire rezultas la samo, sed kun pli da malestimo.

Poste la gepatroj, kiuj ne parolis france, provis paroli tiulingve kun la gefiloj. La denaska lingvo de tiuj gefiloj estis mikslingvo. Ili eĉ ne plu havis la avantaĝon de la dulingveco. Ili ne plu konsciis, ke estas du malsamaj lingvoj. Por ili estas normale diri franc-okcitane „va barrer le jar” anstataŭ „va fermer le coq” aŭ „vai barrar lo jal”.

Ili sentas sin hejme, nek en Parizo, nek en alia okcitanlingva loko. Nur en la naskiĝvilaĝo. Tio estas la plej malagrabla etapo.

La sekva generacio, almenaŭ ĉiutage pli bone vivas, sed tute ne ĉion regas. Handikapaĵoj. Eĉ kandidato por la administracia altlernejo ENA aŭdis dum la konkurso: „vi revenu post perdo de via suda akcento”.

Plorinde estas tro malfrue por la okcitana lingvo. Klopodu ni protekti la aliajn eŭropajn lingvojn fronte al la angla. Ĉi-momente estas nur la unua etapo. Kun kolektiva konscio ĉi-momente ankoraŭ eblas haltigi tiun evoluon. Ĉu vi volas ke, post jarcento, oni parolu nur la francan en la lokoj, kie oni hodiaŭ daŭre parolas la okcitanan?

Saman riskon por la plimulto el la ĉefaj eŭropaj lingvoj. (Mi deziras aldoni, tio neniamaniere estas kontraŭ la amike respektataj angloj kun interesa lingvo.)

En Francio, ni vivas en escepta momento de la historio, kun malmulte da lingva diskriminacio. Mi neniel volas ke miaj gefiloj iĝu membroj de la viktima generacio.