Lingvoj

MANKSA

Brian Stowell reviviganto de mortinta lingvo

Kredeble, ne multaj homoj havas la ŝancon en sia vivo persone konatiĝi kun iu, kiu preskaŭ sola sukcesis revivigi lingvon ĝenerale rigardatan kiel mortintan. Tamen, tiun sperton havis la aŭtoro de ĉi tiu kontribuaĵo. Ĉirkaŭ la jaro 1960 mi hazarde renkontis rimarkindan viron, kies nomo estas Brian Stowell [brajan stoel]. Kune ni konversaciis, li en la manksa, mi en la skotgaela, kaj ni sufiĉe bone interkompreniĝis. Li afable donacis al mi kaj persone subskribis ekzempleron de manksa-angla vortareto. Tiu viro estas nun rekonata kiel unu el la plej influhavaj aktivuloj en la movado por revigligi la manksan, antikvan lingvon de la insulo Man, aŭtonoma reĝa dependa teritorio en la maro inter Anglio kaj Irlando.

Brian Stowell naskiĝis en 1936 en Douglas [doglas], la ĉefurbo de Man. Kiam li estis studento, li iĝis flua parolanto de la manksa, perfektante sian posedon per oftaj konversacioj kun la malmultaj maljunuloj, kiuj ankoraŭ konis la lingvon, kaj per aŭskultado de konservitaj malnovaj registraĵoj faritaj de lingvistikaj esplorantoj. Li verkis librojn kaj diversajn skribaĵojn en la manksa. Ili inkludas tradukon de la angla infanromano Alico en Mirlando kaj originalan murdoromanon, La vampirmurdoj.

La manksa lingvo konsistigas unu el la tri variantoj de la gaela, t.e. la irlanda, la skotgaela kaj la idiomo de Man. La irlanda estas laŭkonstitucie la unua oficiala lingvo de la Irlanda Respubliko; la skotgaela estas la ankoraŭ vivanta lingvo de la nordo kaj okcidento de Skotlando. Lastatempe la nombro de indiĝenaj parolantoj de la du laste nomitaj ŝrumpis, sed ekde longe la manksa estis deklarita praktike mortinta, kvankam ĝi ankoraŭ estas simbole uzata, kune kun la angla, en la Tynwald (manksa parlamento). Ĝis la 19a jarcento la manksa ankoraŭ estis parolata de la insulanoj, sed ekde tiam dominas la angla, kiel en preskaŭ ĉiu regiono de Britio kaj Irlando. En la jaro 1899 estis fondita Yn Cheshaght Ghailckagh (La Manksa Societo) por provi konservi la lingvon.

En la mezo de la 20a jarcento restis nur kelkaj maljunaj denaskaj parolantoj de la manksa. La lasta estis Ned Maddrell [madrel], kiu mortis la 27an de decembro 1974. Tamen, intereso pri la lingvo jam vigliĝis inter sufiĉe multaj insulanoj. Diktafonaj registraĵoj de la parolata lingvo estis faritaj de diversaj lingvistikaj esploristoj el Irlando kaj aliaj lokoj. La plej valora kontribuaĵo al la aktuala revivigo estis sendube farita de Brian Stowell, flua parolanto kaj entuziasmulo. Malmulta antikva manksa literaturo (kiu neniam estis abunda) estas konservita, do ĉi tiu moderna verkado estas eĉ pli mirinda kaj bonvena.

Ne plu ekzistas sur la insulo unulingvaj parolantoj de la manksa, sed jam aperas infanoj, kiuj konsistigas la unuajn mankslingvanojn denaskajn (t.e. samtempe manks- kaj angla-lingvajn) post multegaj jaroj. Ili, kompreneble, estas gefiloj de gepatroj, kiuj lernis la lingvon. La manksa registaro nun provizas intensan bazan klerigadon en la lingvo. En la domo de la antaŭa Lernejo de Sankta Johano nun situas Bunscoill Ghaelgagh, mankslingva elementa lernejo. En pluraj antaŭlernejoj estas uzata la manksa. Diplomoj pri la manksa estas donataj de la Manksa Altlernejo, la Centro por Manksaj Studoj kaj la Universitato de Edinburgo (Skotlando). Dum la popolnombrado de la jaro 2001, 1 689 insulanoj el totala loĝantaro de 76 315, aŭ 2,2 %, deklaris sin manksparolantoj. Manksaj personaj nomoj denove iĝas popularaj sur la insulo.

Kiel la aliaj du variantoj, la manksa apartenas al la gaela grupo de la keltlingva familio. Ĝi devenas de la antikva irlanda kaj plej similas la dialektojn de orienta Ulstero (Nord-Irlando) kaj de Galloway (sud-okcidenta Skotlando). Malrapide parolate, ĝi estas pli-malpli komprenebla al irlandaj kaj skotaj gaeloj, sed la skribita manksa lingvo estas volapukaĵo por tiuj, kiuj ne aparte lernis ĝian unikan ortografion. Bedaŭrinde, kiam la Biblio estis tradukita manksen, oni eldonis ĝin uzante bizaran literumadon similan al la nelogika kaj nekonsekvenca angla skribmaniero, sed kun iom da kimra influo. Estus multe pli praktike kaj facile adopti la irlandan (aŭ la sufiĉe similan skotgaelan) ortografion, sed tion oni ne faris.

Jen ekzemplo de la manksa skribmaniero:

Tán Gaelg feer ghoan cheumooie jeh Ellan Vannin, agh fod pobble ennagh screeu ee ayns cheeryn elley. („La gaela estas tre malabunda ekster la insulo Man, sed kelkaj homoj en aliaj landoj kapablas skribi ĝin.”)

Pli „gaela” literumado aspektus tiel:

Tán Ghaelg fìor-ghónn teabh a-muigh de Eilean Mhannain, ach faod pobal eanach scríobh íans ť oran eile.

Jen la irlanda kaj skotgaela ekvivalentoj:

Irlanda: Tá an Ghaeilge an-ghann (fí or-ghann) taobh amuigh de Oileán Mhanainn, ach fé adann daoine [pobal] é iginí a scríobh i dtí ortha eile.

Skotgaela: Tha a' Ghá idhlig glè-ghann (fì or-ghann) taobh amuigh de Eilean Mhanainn, ach faodaidh daoine [pobal] eigin ga sgrì obhadh ann an tì rean eile.

La ilustraĵo montras Brian Stowell ricevantan de 6-jaraĝa nepo de la irlanda aŭtoro Cathal Ó Sandair ŝildon honorantan la lanĉon de du libroj en la manksa lingvo. Temas pri manksa traduko de romano de Ó Sandair kaj la unua originala romano iam verkita en la manksa. Kaj la traduko, kaj la originala romano estas laboro de Brian Stowell. Okaze de la lanĉo la gazetaro komentis: „La manksa lingvo vivas kaj viglas!”

La manksa lingvo estas agnoskita de la Eŭropa Ĉarto pri Regionaj kaj Malplimultaj Lingvoj. Tamen, oni devas demandi sin, kiom longe eĉ pli fortaj lingvoj povos rezisti la premon de la angla. Homoj kiel Brian Stowell estas kuraĝaj batalantoj en la konstanta lukto por konservi la lingvan diversecon de la homaro.

Bibliografia postskribo:

Laŭŝajne ne ekzistas vortaroj aŭ lernolibroj en Esperanto pri la manksa, sed interesatoj, kiuj komprenas la anglan, povas konsulti jenajn verkojn: Focklioar Gaelg-Baarle – A Short School Dictionary of Manx Gaelic, William Wood, eld. Alex. Maclaren & Sons, Glasgovo, Skotlando; „Mona's Herald” English-Manx Pronouncing Dictionary, J. J. Kneen, Douglas, la insulo Man. Vidu ankaŭ Vikipedion sub la kapvortoj „Brian Stowell” kaj „Manx”.