Lingvo

SKRIBSISTEMOJ

Interesaj paralelismoj inter alfabetoj

Ĉu vi iam demandis vin mem, kial ekzemple, en la latina alfabeto, la literoj havas la ekzistantan ordon? Ĉu delonge tiu ĉi ordo ekzistas? Pli profunda studado de la demando permesis al la aŭtoro de tiuj ĉi linioj konkludi: la koncerna ordo ekzistis ĉiam, ekde la naskiĝo de la alfabeto kaj ĝis la nunaj tagoj. Strikte dirite, en la origina latina alfabeto ekzistis ne 26 signoj: la literoj G, J, U, W, Y, Z aperis nur poste, kiel rezulto de evoluo de la praa alfabeto. Sed la ordo de la 20 primaraj literoj ne aliiĝis post la 4a-3a jarcento a.K., kiam la latina alfabeto estiĝis.

Tiu konkludo iĝas komprenebla kaj klara, se oni rigardas la historion de la origino de la alfabeto latina (kaj de multaj aliaj, kiel oni vidos sube). Ni parolos tie ĉi ankaŭ pri kelkaj aliaj alfabetoj, ĉar ili havas komunan historion kun la latina. Pri la origino kaj la evoluo de ĉiu alfabeto oni povus verki dikajn foliarojn, sed, mallonge dirite, la historio de la ses alfabetoj, kiujn ni ĉi tie konsideros, jenas.

Kiel rezulto de evoluo de la hieroglifaj skriboj, meze de la 2a jarmilo a.K. aperis la fenica alfabeto. Kompare kun la hieroglifaj skriboj, ĝi estis pli progresema kaj komencis disvastiĝi orienten (kie sur ĝia bazo aperis la hebrea kaj la araba skriboj) kaj okcidenten (kie ĝi ekigis la grekan skribon, el kiu evoluis la latina, la rusa kaj – nur sur greka idea bazo – la armena kaj la kartvela alfabetoj).

Fenica alfabeto

Oni rigardu la ilustran tabelon (foto). Ĝi komparas ses nuntempajn alfabetojn. La fenican alfabeton mem ĝi ne enhavas. Tiu alfabeto havis dum sia evoluo kelkajn variantojn, kaj en nuntempaj lingvoj ĝi ne plu uzatas. La tabelo pro koncizeco enhavas nur nuntempajn alfabetojn, kaj por tiu ĉi artikolo ili verŝajne sufiĉas. Do, la fenica alfabeto devus troviĝi inter la hebrea kaj la greka. Oni vidas, ke inter la grekaj kaj la hebreaj literoj ne ekzistas ekstera identeco. Tiuj du alfabetoj formiĝis el malsamajj variantoj de la fenica alfabeto, kaj ili mem evoluis malsame. Sed la ordo de la literoj en ambaŭ alfabetoj estas mirinde simila, escepte de kelkaj tipe hebreaj kaj grekaj literoj. Plena identeco ne povas esti, ĉar la hebrea kaj la greka lingvoj estas genetike malsamaj, apartenante al diversaj lingvofamilioj.

Militoj, malsatoj

El la greka alfabeto per diversaj vojoj evoluis la latina kaj la rusa. Oni povas vidi multajn similajn literojn. Malpli simpla estas la historio de la armena kaj de la kartvela alfabetoj. Tiuj du alfabetoj formiĝis sur greka filozofia kaj religia bazo, sed literoj estis kreataj de aŭtoroj per la uzo de stiligitaj arameaj signoj (ankaŭ havantaj fenican bazon). La stiligado estis tiel inventema, ke nun en armenaj kaj kartvelaj literoj ne estas videblaj arameaj formoj. Krome, multjarcenta historio multon aliigis.

Tamen la origina ordo de literoj de ĉiu alfabeto estis dum jarcentoj senŝanĝa, kaj tio estas bone videbla el la tabelo. Kial tio okazis? Pasas jarcentoj, jarmiloj, okazas militoj kaj malsatoj, epidemioj kaj revolucioj, sed tiu ordo restas.

Katalogoj, vortaroj

Ŝajnas, ke respondo povas esti jena. Alfabeto estas tre oportuna aĵo. Uzante alfabeton, oni povas kompili kaj facile uzi listojn, katalogojn, vortarojn, informilojn ktp. Tiuj dokumentoj kaj libroj estas uzataj dum jaroj, jardekoj, jarcentoj. Ni supozu, ke aperis iu reformanto, kiu ekdeziris aliigi la ordon de literoj. Li devus refari milojn da listoj, katalogoj, vortaroj. Sed por kiu celo? Racia celo ne ekzistas. Kaj danke al tio la hebrea alfabeto kun sia ordo ekzistas jam dum 3000 jaroj, la latina dum almenaŭ 2300 jaroj ktp.

Dudimensiaj skribsistemoj

Cetere kion eblas diri pri skribsistemoj de aliaj lingvoj? Ĉu ili ĉiuj devenis de la fenica alfabeto? Ne, la skriboj de for-orientaj lingvoj (ankaŭ tre interesaj) preskaŭ senescepte havas neniun rilaton kun la fenicoj. Hinda nagario venis el sanskrito. La korea hangulo estas plene artefarita (tute kiel Esperanto): la unua litero en ĝi estas K. Du skribsistemoj de la japana (katakano kaj hiragano) estas dudimensiaj (ĝuste tiel!): laŭ la akso X iras vokaloj; laŭ la akso Y iras konsonantoj.

Per tiu ĉi artikoleto la aŭtoro ne strebis solvi ĉiujn enigmojn pri alfabeto. Kio ĝi estas: ĉu konvenciaĵo, necesaĵo, io efemera aŭ eterna valoro? Ni diru: ĝi estas inter la plej gravaj inventoj de la homaro.